ضرورت تحول درحوزه های علمیه نکته ای است که حضرت امام خمینی(س) بارها تاکیداتی درباره آن داشته اند.درباره این موضوع حجت الاسلام والمسلیمن محمدرضا عصاری از اساتید سطح عالی حوزه علمیه قم در گفتگو با پایگاه اطلاع رسانی وخبری جماران به طرح دیدگاه های خود پرداخته است.
تحول در حوزه علمیه را چگونه تعریف می کنید؟
برای پاسخگویی به سئوال مذکور باید به تعریف حوزه بعنوان یک جامعه بپردازیم.من ترجیح می دهم که در این تعریف بجای پرداختن به تعاریف کلیشه ای به مولفه های تشکیل دهنده و مشخصه های آن اشاره نمایم.دلیل این مطلب آن است که اصولا تعریف دقیق از یک جامعه از جمله یک جامعه علمی در بسیاری از موارد ممکن نیست و گاه کارگشایی چندانی نیز ندارد ولی اشاره به پارامترهای تعیین کننده و ویژگیهای ممیزه آن ممکن است درموضوع مورد بحث یعنی تحول حوزه نیز راهگشا می باشد.
حوزه علمیه بعنوان یک مجموعه از نیروهای انسانی،متشکل از شخصیتهایی است که دارای فرهنگ و بینش و روش های متفاوت در حول محور دین شناسی و تبلیغ دین می باشند. این تفاوت باتامل در شخصیتهای تاریخ حوزه عملاهویدااست و منشا برکات عمیقی بوده است. تفاوت بینش اخباریین و اصولیین فارغ از نقد و بررسی آنها و جدای از اصل اختلاف، آثار عمیق علمی را برای حوزه علمیه و در راستای پیشبرد دین از خود بجای گذارده است خدمات هر دو گروه به تاریخ اسلام در عین اختلاف نظر آنها بر محققین پوشیده نیست کما اینکه تفاوت روش فلاسفه ،فقها،عرفا،مفسرین در دین شناسی فارغ از اختلاف نظر انان ،ثمرات علمی عمیقی را در حوزه دین شناسی به جامعه بشری ارائه نموده است.
این مولفه یعنی تفاوت بینش شخصیتهای حوزوی وابسته به مولفه دیگری است که من آن را تحت عنوان فضای حاکم بر جامعه حوزه تعبیر می کنم.از مهمترین عوامل تشکیل دهنده این فضا،وجود نقد و بررسی و تحلیل مباحث است که مقتضای دروس استدلالی جامانده از گذشتگان ماست.کسانی که با حریت تمام و البته بر اساس علم و نه اوهام به تحقیق و بررسی مباحث و کشف حقیقت می پرداختند.
کتب گذشتگان به دلیل کیفیت نگارش آنها ازیک سو و قوت نویسندگان از سوی دیگر قدرت عجیبی در پرورش طلاب دارند. عامل مذکور یعنی فضای نقد و بررسی صرفا مرهون این کتب نیست بلکه مدیون شکوفا شدن استعداهایی است که در فضای آزاد حوزه یعنی فضای بدون ممیزی عرضه شده و استعدادهای دیگر را به خود جذب نموده است. فضای آزاد حوزه فضایی است که درآن عامل تعیین کننده کارآیی استاد در عین تنوع سلیقه از یک سو و ارضاءاستعدادهای طلاب با نیازهای متفاوت از سوی دیگر است.
از دیگرمولفه های حوزه بعنوان یک جامعه علمی گرایش اخلاقی و معنوی آن است که در حقیقت بعنوان عامل حیات مولفه های دیگر در حوزه علمیه محسوب می شود. مولفه های فوق هر چند تمامی عوامل تشکیل دهنده این جامعه نیستند ولی برای پاسخ به سئوال تحول، کافی به نظر می رسد.اگر فرض کنیم که کسانی که به تحول حوزه می اندیشند عوامل فوق را بعنوان نقاط مثبت این جامعه پذیرفته اند کما اینکه به حسب ظاهر همگی به آن اعتراف دارند.تحول در این جامعه نباید باعث از بین رفتن این مولفه ها واستحاله جامعه حوزه با تعریف فوق شود.در واقع تحول خواهان باید به این سئوال پاسخ دهند که چگونه با حفظ این میراث ارزشمند می توان به تحول در این جامعه رسید؟
آیا اصلا با توجه به این میراث عظیم احتیاجی به تحول درحوزه علمیه است؟
بله،زیرا گذشتگان با تمام تلاش،میراث خود را به ما منتقل کرده اند گذشتگان در زمان خود حلال مشکلات زمان و مکان خود بوده اند ولی آیا مشکلات امروز در جنبه های مختلف اعتقادی،فقهی،اخلاقی و...نیز با همان سرمایه های گذشته قابل حل است یا محتاج تکمیل و نقد و بررسی است.مخصوصا حجم عظیمی از نیازهای معنوی در کشور خود و در کشورهای دیگر درمقابل حوزه قرار گرفته است و این مهم بریده از میراث گذشتگان ممکن نیست و در واقع هیچ گونه تحولی بریده از تاریخ و بدون بهره گیری از ارزشها و سرمایه های گذشته راهگشا نیست. و این همان نقطه ای است که حضرت امام (س)تحت عنوان فقه جواهری از آن یاد می کند.فقه جواهری یک روش است. روشی که بر اساس علم و تحقیق و مبتنی بر تاریخ فقه و فقهاء و تحلیل آیات و روایات طراحی شده است و این روش برای حل مسائل روز هر چند لازم است ولی کافی نیست و محتاج پیشرفت و نقد و بررسی است. فقه جواهری،کتاب صاحب جواهر نیست بلکه روش صاحب جواهر است که در درون خود بالندگی و رشد را پرورش می دهد. لذا حوزه برای جوابگویی به مسائل جامعه باید این روش را حفظ نماید و این روش در دورن خود تحول را می طلبد.
یعنی تحول فقط در روش علمی کافی است و آیا نقائص موجود در حوزه مثلا در بعد نظم،امتحان و....نباید رفع شود؟
من فکر نمی کنم کسی باشد که نقائص موجود در حوزه را نادیده بگیرد ولی مشکل اساسی آن است که تحول باید بگونه اى طراحی شود که اصل و اصالت حوزه را از بین نبرد.
آیا مسائلی چون نظم و امتحان وحضور و غیاب اصالت حوزه را از بین می برد؟
نه ولی نظم در هر مجموعه ای باید مناسب با ساختار آن مجوعه واهداف آن باشد.اگر شما بواسطه حضور وغیاب، اعتماد به طلبه را از بین بردید و اخلاق طلبگی را آسیب زدید این نظم ممدوح نیست.اگر مدیریت حوزه را با تزریق پول دولت به حوزه ایجاد کردید، در واقع استقلال حوزه را که مورد توجه امام ،مقام رهبری ومراجع عظام است از بین برده اید ودر این فضا نمی توانید انتظار حریت داشته باشید.اگر امتحان را بگونه ای گرفتید که بازار جزوه ها و تلخیص را گرم کردید به غنای حوزه کمک نکردید بلکه حوزه را از غنا انداخته اید. اگر امتحان را بگونه ای گرفتید که استاد و شاگردی بجای غنای بحث به دنبال تمام کردن درس رفتند نمیتوان انتظار شخصیت سازی،درحوزه داشت.
و بالاخره اگر در برنامه های حوزه نظر مراجع تقلید را کنار گذاشتید و نظر یک گروه را حاکم گردید این تحول نیست این قیم مآبی است.دراین حوزه نمی توان انتظار داشت که با نظرات خود کمک کننده جامعه و حکومت اسلامی برای نیل به اهداف دینی باشد. ببنید بحث در ایجاد نظم و...نیست بحث در این است که این تحولات بدلیل ناسازگاری با اهداف اصیل حوزه،تحول نیست بلکه استحاله است.نکته انحرافی در همین است که این امور، ظاهری مثبت دارند ولی به دلیل عدم تدبیر در طراحی آنها،باطنی منفی دارند و به مین دلیل است که مورد مخالفت اکید مراجع عظام قرار گرفته اند.
با این وجود آیا تحول در این جامعه ممکن است؟
بله،جامعه علمی حوزه جامعه ای است که بزرگان آن حامل تجربه عمیق گذشته و حافظ ارزشهای آن هستند از سوی دیگر حلقه میانی یعنی فضای حوزه و استادی به کمک متخصصین منتقل کننده نیازهای جدید هستند، هر تحولی در این جامعه بدون کمک مراجع تقلید و اساتید آن تغییری با ضریب خطای بالاست که با توجه به اهمیت این نهاد،اقدام به آن غیر عقلانی است.
